Nowotwory złośliwe stanowią jedno z najpoważniejszych wyzwań zdrowotnych w Polsce, będąc drugą najczęstszą przyczyną zgonów. Każdego roku diagnozuje się około 170 tysięcy nowych przypadków, a liczba zgonów przekracza 100 tysięcy. Kluczową metodą leczenia są innowacyjne farmakoterapie, ale również istotną metodą leczenia nowotworów jest radioterapia, której nowoczesną odmianą jest protonoterapia. Ta innowacyjna technika wykorzystuje promieniowanie protonowe, umożliwiając precyzyjne niszczenie komórek nowotworowych przy jednoczesnym minimalizowaniu uszkodzeń zdrowych tkanek. Szczególnie istotna jest jej skuteczność w leczeniu nowotworów zlokalizowanych głęboko w organizmie, np. guzów wewnątrzczaszkowych.
Niestety, w Polsce protonoterapia pozostaje niedostatecznie wykorzystana, a dostęp do niej jest ograniczony, mimo istnienia nowoczesnego ośrodka w Krakowie.
Przedstawiamy raport Najwyższej Izby Kontroli dotyczący Dostęności i rozwoju terapii protonowej.
Dostępność protonoterapii w Polsce wciąż pozostaje ograniczona. Obecnie jedynym ośrodkiem oferującym tę terapię jest Centrum Cyklotronowe Bronowice (CCB) w Krakowie, działające w ramach Instytutu Fizyki Jądrowej PAN. Centrum dysponuje trzema stanowiskami do terapii protonowej (dwa stanowiska Gantry do terapii protonowej nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku oraz jedno stanowisko do leczenia nowotworów oka), jednak jego pełny potencjał nie jest wykorzystywany. Według raportu Najwyższej Izby Kontroli (NIK) z 2020 roku ośrodek pracował jedynie na 30% swoich możliwości. W 2023 roku terapii protonowej poddało się 312 pacjentów, co stanowiło jedynie 78% dostępnych zasobów terapeutycznych. Co więcej, brak odpowiednich rozwiązań systemowych i organizacyjnych skutkuje tym, że wielu pacjentów, rodziców chorych dzieci jest zmuszonych do poszukiwania leczenia za granicą, generując dodatkowe koszty dla budżetu państwa.
Ośrodek wyposażony jest tak jak już wyżej wspomniano w dwa stanowiska typu Gantry, przeznaczone do terapii protonowej nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku, oraz jedno stanowisko dedykowane leczeniu nowotworów oka. Ponieważ CCB nie funkcjonuje jako podmiot leczniczy, realizacja terapii protonowej odbywa się na podstawie umów zawartych ze świadczeniodawcami – Narodowym Instytutem Onkologii Oddział w Krakowie (w zakresie nowotworów poza narządem wzroku) oraz Szpitalem Uniwersyteckim w Krakowie (w przypadku leczenia nowotworów oka).
Z inicjatywy Wielkopolskiego Centrum Onkologii w Poznaniu, pod koniec 2026 roku planowane jest otwarcie drugiego w Polsce ośrodka protonoterapii. Będzie on specjalizował się w terapii protonowej nowotworów poza narządem wzroku zarówno u dzieci, w tym pacjentów wymagających znieczulenia ogólnego, jak i u dorosłych. W nowym ośrodku nie przewidziano leczenia nowotworów oka.
Protonoterapia jest zaawansowaną formą radioterapii, która wykorzystuje wysokoenergetyczne protony do niszczenia komórek nowotworowych. Dzięki specyficznemu mechanizmowi działania pozwala na precyzyjne dostarczanie energii do guza, oszczędzając zdrowe tkanki. Największą przewagą tej metody nad klasyczną radioterapią jest ograniczenie skutków ubocznych oraz możliwość leczenia nowotworów zlokalizowanych w trudnych do naświetlenia miejscach, takich jak mózg czy gałka oczna. Ma to szczególne znaczenie w leczeniu dzieci, ponieważ ogranicza ryzyko powikłań, takich jak zahamowanie wzrostu czy upośledzenie funkcji poznawczych.
Brak strategii rozwoju protonoterapii w Polsce
Problemem jest również brak kompleksowej strategii rozwoju protonoterapii w Polsce. W 2019 roku powołano zespół ekspertów, który opracował szczegółowy plan wdrożenia tej metody leczenia, jednak mimo upływu ponad czterech lat strategia ta wciąż nie została wprowadzona w życie. W latach 2020–2024 kolejne kierownictwa Ministerstwa Zdrowia nie podjęły skutecznych działań, które mogłyby zwiększyć dostępność tej terapii. Wprawdzie w 2023 roku rozszerzono listę nowotworów kwalifikujących się do leczenia protonoterapią, jednak nadal brakuje kompleksowego podejścia do organizacji i finansowania tej formy terapii.
Problem dostępności terapii protonowej dla dzieci
Sytuacja dzieci wymagających protonoterapii jest szczególnie trudna. W latach 2019–2022 nie realizowano terapii dla dzieci z nowotworami poza narządem wzroku, co zmuszało ich rodziny do szukania leczenia za granicą. Dopiero w 2022 roku wznowiono terapię pediatryczną w Narodowym Instytucie Onkologii Oddział w Krakowie, jednak nadal nie obejmuje ona dzieci wymagających znieczulenia ogólnego. W efekcie miliony złotych z budżetu państwa przeznaczane są na finansowanie leczenia poza Polską, podczas gdy w kraju dostępne są odpowiednie zasoby, które jednak nie są efektywnie wykorzystywane.
Od 2019 do 2022 roku protonoterapia dla dzieci była w Polsce niedostępna. Powodem były problemy organizacyjne oraz brak porozumienia między Narodowym Instytutem Onkologii (NIO) a Uniwersyteckim Szpitalem Dziecięcym (USD) w Krakowie. W rezultacie wiele dzieci musiało być leczonych za granicą, co kosztowało budżet państwa około 6 mln zł.
Po wznowieniu terapii dla dzieci w 2022 roku liczba leczonych pacjentów pediatrycznych stopniowo rosła, ale wciąż nie rozwiązano problemu znieczulenia ogólnego. Brak możliwości jego stosowania oznacza, że niektóre dzieci nadal są zmuszone do leczenia za granicą, podczas gdy nieużywany sprzęt anestezjologiczny w CCB pozostaje niewykorzystany.
Źródło: opracowanie własne NIK na podstawie danych z przeprowadzonej kontroli oraz kontroli P/20/065 Dostępność terapii protonowej i wykorzystanie cyklotronów w Centrum Cyklotronowym Bronowice w Krakowie
Optymistycznym sygnałem jest planowane otwarcie drugiego ośrodka protonoterapii w Polsce. Wielkopolskie Centrum Onkologii w Poznaniu, z końcem 2026 roku, ma rozpocząć leczenie pacjentów z nowotworami zlokalizowanymi poza narządem wzroku. Placówka ta ma oferować terapię zarówno dzieciom, jak i dorosłym, co może istotnie poprawić dostępność protonoterapii w kraju.
Najnowsza Izba Kontroli sugeruje w swoim raporcie, że konieczne są zdecydowane działania ze strony Ministerstwa Zdrowia, aby zapewnić pacjentom rzeczywisty dostęp do tej nowoczesnej metody leczenia. Niezbędne jest opracowanie i wdrożenie kompleksowej strategii rozwoju protonoterapii, usprawnienie organizacji leczenia oraz efektywne wykorzystanie dostępnych zasobów.
Co należy zmienić – według raportu NIK
Aby w pełni wykorzystać potencjał protonoterapii w Polsce, konieczne jest wdrożenie kilku kluczowych zmian:
– Opracowanie i wdrożenie strategii rozwoju protonoterapii, uwzględniającej budowę nowych ośrodków i systemowe rozwiązania organizacyjne.
– Zwiększenie liczby pacjentów poddawanych terapii poprzez lepsze finansowanie i rozszerzenie listy wskazań do leczenia protonowego.
– Formalizacja współpracy między ośrodkami, tak aby terapia protonowa była dostępna dla dzieci w pełnym zakresie, łącznie ze znieczuleniem ogólnym.
– Zwiększenie świadomości lekarzy i pacjentów o możliwości leczenia protonoterapią, co pozwoli na skuteczniejsze kierowanie pacjentów do tej formy terapii.
– Uregulowanie kwestii finansowania terapii oraz wprowadzenie mechanizmów, które zapewnią pacjentom pełny dostęp do leczenia w ramach NFZ.
Protonoterapia to innowacyjna metoda leczenia nowotworów, która w Polsce wciąż nie jest w pełni wykorzystywana. Mimo istnienia nowoczesnego ośrodka w Krakowie, brak systemowych rozwiązań ogranicza dostęp pacjentów do tej formy terapii. Konieczne jest opracowanie strategii rozwoju protonoterapii, poprawa organizacji leczenia oraz zwiększenie finansowania, aby polscy pacjenci mogli w pełni korzystać z najnowszych osiągnięć medycyny.