Nowotwory, zarówno u kobiet, jak i mężczyzn, stanowią poważne wyzwanie zdrowotne, a ich leczenie często wiąże się z długotrwałymi skutkami ubocznymi, w tym wpływem na zdolność do prokreacji. Terapie przeciwnowotworowe, takie jak chemioterapia, radioterapia oraz terapie celowane, mogą w różny sposób oddziaływać na funkcje reprodukcyjne pacjentów. Zrozumienie tych wpływów jest kluczowe nie tylko w kontekście leczenia onkologicznego, ale również w planowaniu przyszłego życia prokreacyjnego pacjentów, którzy przeżyją chorobę nowotworową.
Wpływ chemioterapii na płodność
Chemioterapia jest jedną z najczęściej stosowanych metod leczenia nowotworów, która polega na stosowaniu leków mających na celu zniszczenie komórek nowotworowych (zniszczenie komórek rakowych poprzez wprowadzenie do organizmu leków cytotoksycznych). Niestety, chemioterapia nie działa selektywnie tylko na komórki rakowe – może także uszkadzać zdrowe komórki, w tym komórki jajnikowe u kobiet i komórki plemnikowe u mężczyzn.
Choć chemioterapia jest skuteczna w walce z nowotworami, to jej działanie nie jest selektywne – oddziałuje również na zdrowe komórki, w tym na komórki rozrodcze. Skutki uboczne tej terapii mogą mieć poważny wpływ na zdolność do prokreacji, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.
U kobiet
Chemioterapia może prowadzić do przedwczesnego wygasania funkcji jajników, co jest wynikiem uszkodzenia komórek jajowych i osłabienia zdolności jajników do produkcji hormonów. Długotrwałe skutki to nie tylko problemy z płodnością, ale również zwiększone ryzyko przedwczesnej menopauzy. Ponadto, niektóre leki chemioterapeutyczne, takie jak alkaloidy winblastyny, cisplatyna czy cyklofosfamid, mają szczególnie szkodliwy wpływ na jajniki. W zależności od wieku pacjentki, dawki leku i rodzaju zastosowanej chemioterapii, wpływ na płodność może być mniej lub bardziej nasilony. Warto zaznaczyć, że w niektórych przypadkach chemioterapia może prowadzić do całkowitej utraty zdolności do poczęcia.
Wpływ chemioterapii na płodność kobiet
U kobiet chemioterapia może prowadzić do uszkodzenia jajników i zaburzeń w produkcji komórek jajowych, co ma bezpośredni wpływ na zdolność do poczęcia dziecka. W zależności od rodzaju stosowanej chemioterapii, dawkowania leków oraz wieku pacjentki, ryzyko niepłodności może być różne.
Zaburzenia jajników. Jajniki kobiet przechowują komórki jajowe, które są uwalniane podczas cyklu miesiączkowego. Chemioterapia, zwłaszcza leki alkilujące, takie jak cyklofosfamid, chlorambucyl czy ifosfamid, mogą uszkodzić komórki jajowe lub zahamować ich dojrzewanie. W wyniku tego dochodzi do zmniejszenia rezerwy jajnikowej, czyli liczby dostępnych komórek jajowych, co zwiększa ryzyko przedwczesnej menopauzy i utraty płodności.
Przedwczesna menopauza. Chemioterapia, szczególnie u kobiet po 35. roku życia, może przyspieszyć pojawienie się menopauzy. Uszkodzenie jajników przez chemioterapię prowadzi do zmniejszenia produkcji hormonów płciowych (estrogenów i progesteronu), co może skutkować całkowitym zanikiem cyklu menstruacyjnego i brakiem owulacji. Przedwczesna menopauza to stan, w którym kobieta przestaje miesiączkować przed 40. rokiem życia, a jej jajniki tracą zdolność do produkcji jajeczek.
Zaburzenia cyklu miesiączkowego. U kobiet, które przeszły chemioterapię, mogą wystąpić także przejściowe zaburzenia cyklu miesiączkowego, takie jak nieregularne miesiączki, ich całkowity brak, a także zmiany w jakości śluzu szyjkowego, który jest niezbędny do zapłodnienia. W takich przypadkach płodność może zostać częściowo zachowana, ale wciąż istnieje ryzyko trudności z poczęciem dziecka.
Uszkodzenie jajników a zmniejszenie możliwości zapłodnienia. Niektóre leki chemioterapeutyczne uszkadzają nie tylko komórki jajowe, ale także tkankę jajników, co może utrudnić ich prawidłowe funkcjonowanie. Uszkodzenie jajników przez chemioterapię powoduje, że komórki jajowe tracą zdolność do efektywnego dojrzewania i uwalniania się, co skutkuje zmniejszoną szansą na zapłodnienie.
Rodzaj chemioterapii a ryzyko niepłodności. Warto zaznaczyć, że nie wszystkie leki chemioterapeutyczne mają taki sam wpływ na płodność kobiet. Terapie oparte na alkaloidach winblastyny, cisplatynie, metotreksacie czy doksorubicynie wykazują różną siłę działania na funkcje jajników. Chemioterapia o wyższych dawkach jest bardziej ryzykowna dla płodności, zwłaszcza u kobiet w wieku przedmenopauzalnym. Ryzyko uszkodzenia jajników zależy również od czasu trwania terapii oraz ogólnego stanu zdrowia pacjentki.
U mężczyzn.
Chemioterapia u mężczyzn ma również poważny wpływ na płodność, zwłaszcza jeśli leczenie obejmuje leki takie jak cyklofosfamid czy doksorubicynę. Leki te uszkadzają komórki w jądrach, które są odpowiedzialne za produkcję plemników. Skutki mogą obejmować zarówno tymczasową azoospermię (brak plemników w nasieniu), jak i całkowitą niepłodność w wyniku uszkodzenia komórek zarodkowych w jądrach. Czasami zmiany mogą być odwracalne, ale w wielu przypadkach mogą prowadzić do trwałej niepłodności.
Wpływ chemioterapii na płodność mężczyzn
Chemioterapia nie tylko wpływa na kobiety, ale także na mężczyzn. U mężczyzn, którzy przechodzą leczenie onkologiczne, dochodzi do uszkodzenia komórek w jądrach, które są odpowiedzialne za produkcję plemników. Zmiany te mogą prowadzić do niepłodności lub obniżonej jakości nasienia, co znacząco utrudnia poczęcie dziecka.
Uszkodzenie komórek plemnikowych. Chemioterapia, podobnie jak w przypadku kobiet, może powodować uszkodzenie komórek plemnikowych, zarówno w wyniku działania leków, jak i przez zmiany w środowisku jądra. Leki takie jak cyklofosfamid, doksorubicyna, cisplatyna czy etopozyd wpływają na zdolność produkcji plemników w jądrach, powodując ich spadek liczby, jakości, a także zdolności do zapłodnienia. Uszkodzenie spermatogenezys (procesu tworzenia plemników) jest jednym z głównych efektów działania chemioterapii u mężczyzn.
Azoospermia. Jednym z najbardziej dramatycznych efektów chemioterapii jest azoospermia, czyli brak plemników w nasieniu. W wyniku chemioterapii produkcja plemników może zostać całkowicie zahamowana, co skutkuje bezpłodnością. U niektórych mężczyzn ten stan może być odwracalny, ale u innych pozostaje trwały.
Tymczasowa bezpłodność. Chemioterapia może powodować tymczasowe zaburzenia płodności u mężczyzn. Po zakończeniu leczenia zdolność do produkcji plemników może powrócić po pewnym czasie, jednak nie zawsze w pełni. Czas potrzebny na regenerację zdolności rozrodczych może wynosić od kilku miesięcy do kilku lat, a niektóre zmiany mogą być trwałe.
Uszkodzenie jądra. Podobnie jak w przypadku jajników u kobiet, chemioterapia może uszkodzić strukturę jądra, zmieniając jego funkcję i zmniejszając liczbę komórek zdolnych do produkcji plemników. Skutki te są szczególnie widoczne po leczeniu nowotworów w okolicy miednicy, gdzie jądra mogą być bardziej narażone na działanie promieniowania lub leków cytotoksycznych.
Zachowanie płodności przed chemioterapią
Dzięki postępom w medycynie, pacjenci onkologiczni, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, mają możliwość zachowania płodności przed rozpoczęciem leczenia. Dla kobiet opcje takie jak przechowywanie komórek jajowych czy zamrażanie zarodków stały się standardową procedurą. U mężczyzn najczęściej stosuje się zamrażanie nasienia, co pozwala na przechowanie plemników w bankach nasienia na wypadek, gdyby chemioterapia prowadziła do ich utraty.
Chemioterapia ma istotny wpływ na płodność zarówno kobiet, jak i mężczyzn, prowadząc do uszkodzenia jajników, komórek jajowych, a także układu rozrodczego u mężczyzn. W zależności od rodzaju chemioterapii, dawek i wieku pacjenta, skutki mogą być przejściowe lub trwałe. Dlatego tak ważne jest, aby pacjenci przed rozpoczęciem leczenia onkologicznego skonsultowali się z lekarzem w sprawie możliwości zachowania płodności. Nowoczesne techniki medyczne pozwalają na przechowanie komórek jajowych, nasienia czy zarodków, co daje pacjentom szansę na realizację marzeń o rodzicielstwie po zakończeniu terapii.
Nowotwór nie musi przekreślać planów rodzicielskich zarówno kobiety jak i mężczyzny
Radioterapia a płodność
Radioterapia jest inną popularną metodą leczenia nowotworów, w której wykorzystuje się promieniowanie do niszczenia komórek rakowych. Niestety, promieniowanie może uszkodzić komórki rozrodcze i struktury odpowiedzialne za płodność.
Radioterapia jest jednym z najskuteczniejszych sposobów leczenia nowotworów, wykorzystującym promieniowanie jonizujące do zniszczenia komórek rakowych. Choć ta metoda leczenia może uratować życie pacjenta, jej wpływ na płodność jest poważnym problemem, szczególnie w przypadku osób w wieku rozrodczym. Zdecydowanie bardziej niszczący jest wpływ radioterapii na płodność u pacjentów, którzy poddawani są leczeniu obszarów ciała, w których znajdują się narządy rozrodcze, jednak nawet radioterapia stosowana w innych częściach ciała może mieć wpływ na zdolności prokreacyjne.
U kobiet
W przypadku kobiet, radioterapia skierowana na obszary w pobliżu jajników, takie jak miednica, może prowadzić do ich uszkodzenia. W zależności od dawki promieniowania, może dojść do zmniejszenia liczby komórek jajowych, a także do zmniejszenia produkcji hormonów płciowych. Kobiety, które przeszły radioterapię w okolicach jamy brzusznej, mogą mieć trudności z zajściem w ciążę. Wysokie dawki promieniowania mogą również prowadzić do uszkodzenia macicy, co może powodować problemy z implantacją zapłodnionego jajeczka, a tym samym z utrzymaniem ciąży.
Wpływ radioterapii na płodność kobiet
W przypadku kobiet, które przechodzą radioterapię, głównym zagrożeniem jest uszkodzenie jajników i układu rozrodczego, co może prowadzić do zaburzeń w produkcji jajeczek, cyklu menstruacyjnego oraz rozwoju wczesnej menopauzy.
Uszkodzenie jajników i zmniejszenie rezerwy jajnikowej. Radioterapia stosowana w obrębie miednicy, w tym obszarów takich jak jajniki, macica czy jajowody, może prowadzić do uszkodzenia jajników, w tym do zmniejszenia liczby komórek jajowych, ich jakości i zdolności do dojrzewania. Promieniowanie może zniszczyć komórki jajowe lub spowodować ich niezdolność do pełnienia funkcji rozrodczych. W wyniku tego dochodzi do zmniejszenia rezerwy jajnikowej, co z kolei zmienia możliwość zajścia w ciążę, a w niektórych przypadkach prowadzi do całkowitej bezpłodności.
Przedwczesna menopauza. Radioterapia w obrębie jajników może przyspieszyć pojawienie się menopauzy. U pacjentek po 35. roku życia istnieje ryzyko, że promieniowanie spowoduje uszkodzenie jajników, prowadząc do zaburzenia produkcji hormonów płciowych (estrogenów i progesteronu), co skutkuje przedwczesnym wygaszeniem funkcji jajników i utratą cyklicznych miesiączek. W takim przypadku kobieta może doświadczać objawów menopauzy, takich jak uderzenia gorąca, wahania nastrojów, suchość pochwy i inne, a także utraty zdolności do zajścia w ciążę.
Zaburzenia cyklu menstruacyjnego. Radioterapia w obrębie miednicy może prowadzić do przejściowych zaburzeń cyklu miesiączkowego. U niektórych kobiet może wystąpić całkowity brak miesiączki (amenorrhoea) przez kilka miesięcy lub lat po zakończeniu terapii, podczas gdy inne mogą doświadczać nieregularnych cykli miesiączkowych. Takie zmiany mogą wprowadzać dodatkowy stres w kontekście planowania rodziny.
Uszkodzenie macicy i jajowodów. Chociaż wpływ radioterapii na macicę i jajowody nie jest tak bezpośredni jak na jajniki, to nadal może prowadzić do poważnych problemów. Promieniowanie może uszkodzić tkanki macicy, co utrudnia zagnieżdżenie zarodka lub prowadzi do trudności w utrzymaniu ciąży. Może również zmieniać strukturę jajowodów, co z kolei utrudnia transport komórki jajowej lub zarodka. Uszkodzenia te mogą prowadzić do niepłodności lub trudności w zachodzeniu w ciążę.
U mężczyzn
Radioterapia, podobnie jak chemioterapia, może prowadzić do uszkodzenia komórek odpowiedzialnych za produkcję plemników w jądrach. Podobnie jak w przypadku chemioterapii, skutki zależą od dawki promieniowania oraz obszaru, który został napromieniowany. Mężczyźni, którzy przeszli radioterapię w obrębie miednicy, mogą doświadczać problemów z płodnością, takich jak azoospermia, czyli brak plemników w nasieniu.
Wpływ radioterapii na płodność mężczyzn
Radioterapia stosowana w leczeniu nowotworów u mężczyzn, szczególnie w obrębie miednicy, może prowadzić do uszkodzenia jąder, które są odpowiedzialne za produkcję plemników. Skutki działania promieniowania na męski układ rozrodczy mogą obejmować zarówno przejściowe, jak i trwałe zaburzenia płodności.
Uszkodzenie spermatogenezy. Radioterapia prowadzi do uszkodzenia komórek odpowiedzialnych za produkcję plemników, czyli komórek spermatogonicznych. Promieniowanie jonizujące może zniszczyć komórki w jądrze, zaburzając proces spermatogenezy, czyli produkcji plemników. W wyniku tego mogą wystąpić takie problemy jak zmniejszenie liczby plemników, ich nieprawidłowa budowa oraz obniżona ruchliwość.
Azoospermia. W wyniku radioterapii, zwłaszcza w obszarze miednicy, mężczyźni mogą doświadczyć azoospermii, czyli braku plemników w nasieniu. W zależności od dawki promieniowania, azoospermia może być przejściowa lub stała. U niektórych mężczyzn produkcja plemników może się wznowić po zakończeniu leczenia, jednak w wielu przypadkach nie następuje całkowite przywrócenie zdolności do rozrodu.
Tymczasowa bezpłodność. Chemioterapia i radioterapia, szczególnie w połączeniu, mogą prowadzić do tymczasowej bezpłodności. Mężczyźni, którzy przechodzą radioterapię, mogą mieć zaburzenia płodności przez pewien czas po zakończeniu leczenia, ale w niektórych przypadkach zdolność do produkcji plemników może się odnowić. Czas regeneracji płodności może wynosić od kilku miesięcy do kilku lat, jednak w niektórych przypadkach problemy mogą być trwałe.
Zachowanie płodności przed radioterapią. W przypadku pacjentów, którzy wymagają radioterapii i planują założenie rodziny, istotne jest rozważenie opcji zachowania płodności przed rozpoczęciem leczenia. Istnieje kilka metod, które mogą pomóc w zachowaniu zdolności do prokreacji po zakończeniu radioterapii.
Zachowanie komórek jajowych i zarodków. Kobiety, które mają zamiar przejść radioterapię, mogą zdecydować się na zamrożenie komórek jajowych lub zarodków przed rozpoczęciem leczenia. Tego typu procedury pozwalają na przechowanie komórek jajowych w specjalnych warunkach, co daje możliwość ich późniejszego użycia w celu zapłodnienia in vitro (IVF) po zakończeniu leczenia.
Zamrażanie nasienia. Mężczyźni, którzy planują leczenie onkologiczne, mogą również skorzystać z opcji przechowywania nasienia. Zamrażanie nasienia przed rozpoczęciem radioterapii pozwala na jego późniejsze wykorzystanie w przypadku, gdy leczenie doprowadzi do uszkodzenia produkcji plemników. Takie rozwiązanie daje pacjentom możliwość skorzystania z metod wspomaganego rozrodu, takich jak inseminacja lub zapłodnienie in vitro.
Radioterapia, szczególnie w przypadku leczenia nowotworów w obrębie miednicy, ma istotny wpływ na płodność zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Uszkodzenie jajników, jajowodów, macicy u kobiet oraz jąder u mężczyzn może prowadzić do zaburzeń płodności, w tym przedwczesnej menopauzy, niepłodności lub problemów z produkcją plemników. W związku z tym, przed rozpoczęciem leczenia radioterapią, warto rozważyć opcje zachowania płodności, takie jak zamrażanie komórek jajowych, zarodków czy nasienia, które dają pacjentom szansę na przyszłe macierzyństwo lub ojcostwo po zakończeniu leczenia.
Terapie celowane a płodność
Terapie celowane to nowoczesne metody leczenia, które wykorzystują leki lub inne substancje do precyzyjnego atakowania komórek rakowych, zwykle przy minimalnym wpływie na zdrowe komórki. Choć terapie te mają mniejszy wpływ na płodność niż chemioterapia czy radioterapia, to ich długoterminowy wpływ na zdolność do prokreacji nie został jeszcze w pełni zrozumiany.
Terapie celowane to nowoczesna forma leczenia nowotworów, której celem jest precyzyjne niszczenie komórek rakowych poprzez ingerencję w konkretne szlaki molekularne, białka lub receptory zaangażowane w rozwój i wzrost nowotworu. W przeciwieństwie do klasycznej chemioterapii, terapie celowane są zwykle mniej toksyczne dla zdrowych komórek. Niemniej jednak, ich wpływ na płodność – zarówno kobiet, jak i mężczyzn – wciąż budzi obawy, szczególnie że wiele tych terapii to stosunkowo nowe leki, a długofalowe dane dotyczące płodności są nadal ograniczone.
U kobiet
W przypadku kobiet terapie celowane mogą wpływać na funkcjonowanie jajników, ale nie na tyle, by powodować trwałą niepłodność. Leki takie jak trastuzumab (stosowane w leczeniu raka piersi) wykazują mniejsze ryzyko uszkodzenia jajników niż tradycyjna chemioterapia. Jednak niektóre terapie, zwłaszcza te, które ingerują w mechanizmy hormonalne, mogą prowadzić do zaburzeń cyklu menstruacyjnego, a w rzadkich przypadkach – do niepłodności.
Wpływ terapii celowanych na płodność kobiet
Wpływ terapii celowanych na układ rozrodczy kobiety jest złożony i zależy od wielu czynników, w tym rodzaju leku, długości terapii, wieku pacjentki oraz obecności innych terapii, np. chemioterapii lub radioterapii.
Potencjalne zaburzenia hormonalne. Niektóre leki celowane mogą ingerować w układ hormonalny, wpływając pośrednio na funkcje jajników. Przykładem są inhibitory kinaz tyrozynowych (TKI), które mogą powodować zaburzenia cyklu miesiączkowego poprzez wpływ na przysadkę mózgową i gospodarkę hormonalną. Zaburzenia miesiączkowania, choć często odwracalne, mogą być oznaką zmniejszonej rezerwy jajnikowej lub tymczasowego wygaszenia funkcji jajników.
Wpływ na dojrzewanie komórek jajowych. Część terapii celowanych może zaburzać proces dojrzewania oocytów (komórek jajowych) lub negatywnie wpływać na funkcję jajników poprzez stres oksydacyjny, zahamowanie proliferacji komórek czy zmianę mikrośrodowiska jajnika. Może to prowadzić do obniżenia jakości komórek jajowych, a w konsekwencji – trudności z zajściem w ciążę lub większego ryzyka poronień.
Nieznane skutki długoterminowe. Dla wielu leków celowanych – zwłaszcza stosunkowo nowych – brakuje długoterminowych badań na temat ich wpływu na płodność kobiet. Dlatego decyzja o zachowaniu płodności przed rozpoczęciem leczenia (np. przez krioprezerwację oocytów lub zarodków) powinna być omawiana z lekarzem onkologiem i specjalistą od niepłodności jeszcze przed rozpoczęciem terapii.
U mężczyzn
Terapie celowane stosowane w leczeniu nowotworów, takie jak leki blokujące określone białka biorące udział w rozwoju komórek rakowych, mogą nie mieć dużego wpływu na płodność mężczyzn. Jednak podobnie jak w przypadku kobiet, nie wszystkie skutki zostały jeszcze dokładnie zbadane, zwłaszcza w kontekście długotrwałych terapii.
Wpływ terapii celowanych na płodność mężczyzn
U mężczyzn wpływ terapii celowanych na płodność również może być zróżnicowany i zależy od konkretnego leku oraz dawki.
Zaburzenia spermatogenezy. Niektóre leki celowane, zwłaszcza inhibitory kinaz tyrozynowych, mogą wpływać na funkcjonowanie komórek Sertoliego i Leydiga w jądrach, które są kluczowe dla produkcji plemników i testosteronu. Może to prowadzić do obniżenia liczby i jakości plemników, ich ruchliwości, a także zaburzeń hormonalnych. Część pacjentów może doświadczyć przejściowej azoospermii (braku plemników w nasieniu), choć w niektórych przypadkach może się ona utrwalić.
Zahamowanie funkcji hormonalnej jąder. Niektóre terapie wpływają na oś podwzgórze–przysadka–gonady, prowadząc do obniżenia poziomu testosteronu, co pośrednio zaburza procesy płodności i może powodować zmniejszenie libido oraz zaburzenia erekcji.
Przykłady terapii celowanych i ich wpływ na płodność
Inhibitory kinaz tyrozynowych (np. imatynib, sorafenib, sunitinib): obserwowano zaburzenia miesiączkowania, obniżenie rezerwy jajnikowej, możliwe działanie teratogenne (szkodliwe dla rozwijającego się płodu), ryzyko zaburzeń spermatogenezy.
Inhibitory mTOR (np. everolimus): mogą zaburzać owulację i rozwój pęcherzyków jajnikowych, wpływają również na metabolizm komórkowy jąder.
Przeciwciała monoklonalne (np. trastuzumab, cetuksymab, bewacyzumab): generalnie mniej toksyczne dla płodności niż TKI, ale mogą prowadzić do zaburzeń naczyniowych i wpływać na ukrwienie jajników lub jąder. Bewacyzumab (przeciwciało anty-VEGF) może zmniejszać przepływ krwi przez jajnik, co w dłuższej perspektywie może wpływać na płodność.
Zachowanie płodności przed terapią celowaną
Ze względu na potencjalne, choć często nie do końca przewidywalne działanie terapii celowanych na układ rozrodczy, pacjentom przed rozpoczęciem leczenia powinno się zaoferować konsultację z lekarzem specjalistą od płodności. Rekomendowane formy zabezpieczenia płodności to:
U kobiet: krioprezerwacja komórek jajowych lub zarodków, ewentualnie zamrożenie tkanki jajnikowej (choć to wciąż metoda eksperymentalna w wielu krajach).
U mężczyzn: zamrożenie nasienia przed leczeniem.
U obu płci: rozważenie farmakologicznego zabezpieczenia płodności, np. poprzez analogi GnRH (w niektórych przypadkach), choć ich skuteczność w kontekście terapii celowanych jest ograniczona i niejednoznaczna.
Ciąża po zakończeniu terapii celowanej
Ze względu na możliwe działanie teratogenne niektórych leków celowanych, zaleca się unikanie ciąży w trakcie leczenia oraz przez określony czas po jego zakończeniu. Czas ten różni się w zależności od konkretnego leku i może wynosić od kilku miesięcy do ponad roku. Planowanie ciąży powinno odbywać się zawsze po konsultacji z onkologiem i specjalistą ds. rozrodu.
Planowanie ciąży po zakończeniu leczenia onkologicznego z wykorzystaniem terapii celowanych wymaga ostrożności, indywidualnej oceny ryzyka oraz ścisłej współpracy pomiędzy onkologiem, ginekologiem oraz specjalistą medycyny rozrodu. Choć terapie celowane charakteryzują się większą precyzją działania i często mniejszą ogólnoustrojową toksycznością niż klasyczna chemioterapia, ich wpływ na zdrowie reprodukcyjne oraz rozwój płodu nie jest jeszcze w pełni poznany, szczególnie w kontekście długoterminowym.
Ryzyko teratogenności i embriotoksyczności. Wiele terapii celowanych ma udokumentowane działanie teratogenne, czyli uszkadzające rozwijający się płód. Dzieje się tak, ponieważ niektóre z tych leków ingerują w szlaki sygnałowe, które są istotne nie tylko dla wzrostu nowotworu, ale również dla prawidłowego rozwoju zarodka i płodu. Szczególnie ryzykowne mogą być:
– inhibitory kinaz tyrozynowych (TKI) – takie jak imatynib, erlotynib, afatynib, sunitinib – mogą powodować wady wrodzone, poronienia i opóźnienie wzrostu wewnątrzmacicznego,
– inhibitory szlaku VEGF (np. bewacyzumab) – wpływają na angiogenezę, kluczową dla implantacji zarodka i rozwoju łożyska,
– inhibitory mTOR i proteasomu – mogą zakłócać funkcjonowanie układu hormonalnego i metabolizm komórkowy zarodka.
Z tego względu pacjentkom i pacjentom planującym potomstwo po terapii celowanej zaleca się przestrzeganie określonych okresów karencji – czyli bezpiecznych odstępów czasowych między zakończeniem leczenia a próbą poczęcia dziecka.
Zalecany czas oczekiwania przed planowaną ciążą. Zalecany odstęp czasowy między zakończeniem terapii celowanej a próbą zajścia w ciążę nie jest jednolity i zależy od rodzaju leku, dawki, czasu trwania leczenia oraz indywidualnych cech pacjenta. Przykładowe rekomendacje:
– Imatynib – co najmniej 6 miesięcy przerwy przed planowaniem ciąży,
– Bewacyzumab – ze względu na długi okres półtrwania leku (ok. 20 dni), zaleca się co najmniej 6-miesięczną karencję,
– Trastuzumab – minimum 7 miesięcy przerwy, ponieważ udokumentowano przypadki małowodzia i powikłań płodowych,
– Inhibitory EGFR (np. erlotynib, gefitynib) – brak jednoznacznych wytycznych, ale ostrożność wymaga przynajmniej 3–6 miesięcy przerwy.
W praktyce klinicznej coraz częściej wykorzystuje się konsultacje interdyscyplinarne i badania dodatkowe (np. hormonalne, ocena funkcji jajników lub jąder, badania nasienia), aby precyzyjnie określić moment, w którym planowanie ciąży będzie bezpieczne.
Ciąża po terapii celowanej u mężczyzn. Choć większość danych dotyczy wpływu leków na płodność i ciążę u kobiet, mężczyźni również powinni zachować ostrożność. Niektóre leki celowane mogą uszkadzać DNA plemników lub wpływać na ich jakość, co zwiększa ryzyko wad rozwojowych u potomstwa. Zaleca się:
– bankowanie nasienia przed rozpoczęciem leczenia, jeśli jest to możliwe,
– co najmniej 3–6 miesięcy przerwy od zakończenia terapii przed próbą poczęcia dziecka,
– badanie nasienia po leczeniu, szczególnie jeśli terapia była długotrwała.
Bezpieczeństwo ciąży i rozwój dziecka. Aktualne dane wskazują, że jeśli terapia celowana została zakończona odpowiednio wcześniej, a parametry rozrodcze pacjentów są prawidłowe, to ciąża może przebiegać bez większych komplikacji. Mimo to zaleca się:
– prowadzenie ciąży przez ginekologa-położnika o doświadczeniu w opiece nad pacjentkami po chorobie nowotworowej,
– wykonanie dokładnych badań prenatalnych (USG genetyczne, testy biochemiczne, NIPT),
– ścisłą obserwację rozwoju płodu, łożyska i przepływów naczyniowych, szczególnie jeśli pacjentka przyjmowała inhibitory VEGF lub inne leki wpływające na angiogenezę.
Wsparcie psychologiczne i decyzje reprodukcyjne. Dla wielu pacjentów perspektywa rodzicielstwa po przebytej chorobie nowotworowej wiąże się z lękiem, niepewnością i potrzebą wsparcia. Rekomenduje się udział w konsultacjach z psychologiem onkologicznym oraz rozmowy z doradcami ds. płodności. Czasami pacjenci decydują się na wykorzystanie zamrożonych komórek rozrodczych, adopcję lub surogację – wszystkie te opcje powinny być omawiane indywidualnie.
Zachowanie płodności przed rozpoczęciem leczenia
Dzięki postępom w medycynie i technologii, pacjenci onkologiczni mają dziś możliwość zachowania płodności przed rozpoczęciem terapii. W przypadku kobiet najczęściej stosowaną metodą jest przechowywanie komórek jajowych lub embriotransfer. Kobiety, które planują leczenie, mogą przejść przez procedurę stymulacji jajników w celu pobrania jajeczek do późniejszego zamrożenia.
Jeszcze raz podsumowujemy dlaczego warto pomyleć o zachowaniu płodności przed rozpoczęciem leczenia.
Nowotwór i jego leczenie – zwłaszcza chemioterapia, radioterapia, a także niektóre terapie celowane i immunoterapia – mogą w istotny sposób wpływać na funkcje rozrodcze kobiet i mężczyzn. Dlatego tak ważne jest, aby temat płodności był poruszany już na etapie planowania terapii, zanim rozpoczną się procedury lecznicze. Zachowanie zdolności do posiadania potomstwa w przyszłości może być jednym z kluczowych aspektów jakości życia pacjentów onkologicznych po zakończeniu leczenia.
Dlaczego zachowanie płodności przed leczeniem jest ważne?
– Leczenie nowotworu często uszkadza jajniki, jądra lub oś podwzgórze–przysadka–gonady, prowadząc do przedwczesnej niewydolności jajników lub azoospermii (braku plemników).
– U części pacjentów nie dochodzi do trwałej niepłodności, ale zdolność rozrodcza może być istotnie ograniczona – liczba komórek jajowych lub plemników spada, jakość się pogarsza.
– Wprowadzenie technik zachowania płodności nie opóźnia znacząco leczenia onkologicznego, zwłaszcza jeśli proces jest dobrze zaplanowany i przebiega w porozumieniu z onkologiem i specjalistą medycyny rozrodu.
Metody zachowania płodności u kobiet
❖ Mrożenie komórek jajowych (oocytów)
– Najczęściej stosowana metoda.
– Pobranie komórek jajowych odbywa się po stymulacji hormonalnej trwającej ok. 10–14 dni.
– Komórki są mrożone metodą witryfikacji i mogą być wykorzystane po zakończeniu leczenia.
– Zalecana szczególnie u kobiet przed 35–38 r.ż., gdy rezerwa jajnikowa jest wystarczająca.
❖ Mrożenie zarodków
– Wymaga zapłodnienia komórek jajowych nasieniem partnera lub dawcą.
– Wiąże się z decyzją o przyszłym wykorzystaniu zarodków, co może budzić wątpliwości etyczne lub prawne.
❖ Mrożenie tkanki jajnikowej
– Stosowane u pacjentek, u których nie można przeprowadzić stymulacji hormonalnej (np. w przypadku pilnego leczenia).
– Fragmenty kory jajnika pobiera się chirurgicznie (laparoskopia) i zamraża, by wszczepić je z powrotem po zakończeniu leczenia.
– Eksperymentalna, ale coraz skuteczniejsza metoda.
❖ Zastosowanie agonistów GnRH
– Środki te mają na celu farmakologiczną ochronę jajników przed toksycznym wpływem chemioterapii.
Skuteczność jest kontrowersyjna i metoda nie zastępuje zamrażania komórek jajowych.
Metody zachowania płodności u mężczyzn
❖ Mrożenie nasienia
– Najprostsza i najbardziej rozpowszechniona metoda.
– Zalecane nawet w przypadku pogorszonej jakości nasienia – możliwe jest wykonanie kilku ejakulatów w odstępie dni.
– Nasienie można przechowywać przez wiele lat bez utraty jakości genetycznej.
❖ Pobranie plemników metodą biopsji jąder (TESA, TESE)
– Wykonywane, gdy pacjent nie może oddać ejakulatu naturalnie lub gdy w ejakulacie brak jest plemników.
– Pobrany materiał również może być zamrożony.
❖ Mrożenie tkanki jądrowej
– Eksperymentalna metoda, szczególnie dla chłopców przed okresem dojrzewania.
– W przyszłości może umożliwić odzyskanie plemników.
Zachowanie płodności u dzieci i młodzieży
Dla dzieci i młodzieży, które jeszcze nie osiągnęły dojrzałości płciowej, standardowe metody (mrożenie komórek jajowych lub nasienia) są niedostępne.
W takich przypadkach rozważane są metody eksperymentalne, takie jak:
– mrożenie tkanki jajnikowej (u dziewczynek),
– mrożenie tkanki jądrowej (u chłopców).
Wszystkie działania muszą być poprzedzone uzyskaniem zgody rodziców/opiekunów prawnych oraz świadomą decyzją zespołu terapeutycznego.
Kiedy i jak rozmawiać o zachowaniu płodności?
Rozmowa powinna odbyć się jak najwcześniej po diagnozie, przed rozpoczęciem leczenia.
To lekarz onkolog ma obowiązek poinformować pacjenta o możliwym wpływie terapii na płodność oraz o dostępnych opcjach jej zachowania.
W wielu krajach zachodnich takie rozmowy są standardem – w Polsce coraz częściej są wdrażane w ośrodkach referencyjnych.
Aspekty etyczne i prawne
W Polsce możliwe jest przechowywanie materiału rozrodczego zgodnie z ustawą o leczeniu niepłodności. Pacjent musi podpisać świadomą zgodę i określić warunki przechowywania oraz przyszłego wykorzystania (np. po śmierci, rozstaniu z partnerem). Istnieją także ograniczenia wiekowe i medyczne w stosowaniu niektórych metod.
U mężczyzn stosuje się zwykle zamrażanie nasienia przed rozpoczęciem leczenia, co pozwala na przechowanie plemników do wykorzystania w przyszłości.
Terapie przeciwnowotworowe, choć skuteczne w leczeniu nowotworów, mogą mieć poważne konsekwencje dla płodności pacjentów. Chemioterapia, radioterapia oraz niektóre terapie celowane niosą ze sobą ryzyko uszkodzenia układu rozrodczego, co może prowadzić do trudności w poczęciu dziecka lub całkowitej niepłodności. Jednak dzięki rozwojowi metod zachowania płodności, pacjenci onkologiczni mogą dziś planować swoją przyszłość reprodukcyjną, decydując się na przechowanie komórek jajowych lub nasienia przed rozpoczęciem leczenia.
Dla pacjentów, którzy przeżyli raka, ważne jest, aby omówić z lekarzem wszelkie możliwe opcje zachowania płodności i planowania rodziny przed rozpoczęciem terapii. Odpowiednie podejście i wcześniejsze działania mogą dać szansę na spełnienie marzeń o macierzyństwie lub ojcostwie, mimo trudnej walki z chorobą nowotworową.
Dr Łukasz Sroka: Coraz więcej chorych onkologicznych chce zabezpieczyć płodność
- płodność a rak
- leczenie nowotworów a płodność
- niepłodność po chemioterapii
- zachowanie płodności w onkologii
- ciąża po leczeniu onkologicznym
- onkofertility (onkopłodność)
- jak leczenie onkologiczne wpływa na płodność
- czy po chemioterapii można zajść w ciążę
- metody zachowania płodności przed chemioterapią
- czy po radioterapii można mieć dzieci
- płodność po terapii celowanej
- zamrażanie komórek jajowych przed leczeniem nowotworu
- ochrona płodności u pacjentek z rakiem piersi
- płodność u młodych pacjentów onkologicznych
- mrożenie nasienia przed chemioterapią
- ciąża po immunoterapii raka
- niepłodność jatrogenną
- toksyczność gonadotoksyczna
- zamrażanie zarodków a rak
- profilaktyka niepłodności onkologicznej
- medycyna rozrodu a onkologia
- onkopłodność u dzieci i młodzieży
- płodność po przeszczepie szpiku
- planowanie rodziny po raku
- płodność po raku piersi / jajnika / jądra
- rozmowa o płodności z pacjentem onkologicznym
Onkopłodność – ogólne pojęcie dotyczące wpływu leczenia onkologicznego na płodność i metod zachowania płodności.
Zachowanie płodności – działania mające na celu ochronę zdolności do prokreacji przed rozpoczęciem terapii nowotworowej.