Leczenie onkologiczne, choć ratuje życie, może pozostawić trwały ślad na zdolności do posiadania potomstwa. Zarówno chemioterapia, radioterapia, jak i nowoczesne terapie celowane czy hormonalne ingerują w delikatną równowagę układu rozrodczego – uszkadzając komórki jajowe i plemniki, zaburzając cykl hormonalny lub bezpowrotnie niszcząc jajniki czy jądra. Dla wielu pacjentów, szczególnie młodych, diagnoza nowotworu to nie tylko walka o zdrowie, ale i o przyszłość rodzicielstwa. Jakie terapie niosą największe ryzyko niepłodności? Kiedy jest szansa na odzyskanie płodności, a kiedy trzeba rozważyć metody jej zabezpieczenia? Oto przegląd wpływu terapii przeciwnowotworowych na możliwości prokreacyjne kobiet i mężczyzn.
Spis treści:
Chemioterapia
Zabieg chirurgiczny
Radioterapia
Terapie celowane, immunoterapia
Terapie hormonalne
Wpływ leczenia onkologicznego na płodność mężczyzn
Tekst został opublikowany w publikacji ONKOPORADNIK – wsparcie pacjentów onkologicznych, ich opiekunów oraz rodzin
Chemioterapia
Chemioterapia oddziałuje na każdą komórkę organizmu, w tym na komórki jajowe i plemniki. Wykorzystywane w niej cytostatyki mogą powodować upośledzenie funkcji narządów rozrodczych i układu płciowego uszkadzając jajniki i obniżając liczbę komórek jajowych (rezerwę jajnikową). Niektóre chemioterapeutyki tak uszkadzają komórki jajowe, że po zakończeniu leczenia kobieta nie ma ich wcale. Podczas przyjmowania chemioterapii cykle miesiączkowe u niektórych pacjentek mogą być nieregularne lub całkowicie zanikać.
Dla chorych przyjmujących chemioterapię z powodu raka piersi szczególnie niebezpieczny jest cyklofosfamid stosowany w tzw. czerwonej chemii. Powoduje on, że jajniki szybciej się starzeją. Lek jest jednak bardzo skuteczny, dlatego w niektórych przypadkach musi być stosowany.
Parom, w których partner odbywa chemioterapię, a które chcą współżyć seksualnie, zalecana jest jak najbardziej skuteczna antykoncepcja. Przyjmowane podczas leczenia cytostatyki mogą powodować wady rozwoje ewentualnego potomstwa, niektóre wywołują poronienia.
Mężczyźni podczas chemioterapii również są narażeni na jej skutki, którymi są np. mutacje w plemnikach, które mogą prowadzić do wad rozwojowych płodu. Przyjmowanie cytostatyków może przyczynić się do spadku liczby plemników, obniżenia ich ruchliwości lub występowania wad w ich budowie. Zmiany te mogą prowadzić do przejściowej lub trwałej niepłodności, czyli niezdolności do zapłodnienia. Z chemioterapią może się również wiązać całkowita utrata możliwości rozrodczych, co oznacza bezpłodność.
Każdy rodzaj terapii onkologicznej może ograniczyć lub całkowicie pozbawić chorą osobę zdolności prokreacyjnych.
Zabieg chirurgiczny
Kobiety, które wymagają operacji w celu leczenia raka jajnika, szyjki macicy lub macicy, mogą mieć problemy z płodnością. Niektóre operacje w jamie brzusznej mogą powodować blizny w jajowodach, które blokują drogę komórek jajowych do plemników. Usunięcie macicy podczas histerektomii z oczywistych powodów wiąże się z niemożnością zajścia w ciążę u kobiety.
Jeśli jajniki zostaną usunięte chirurgicznie (ooforektomia), kobieta nie może zajść w ciążę przy użyciu własnych komórek jajowych (chyba że tkanka jajnika zostanie zamrożona w czasie operacji). Żeńskie narządy rozrodcze mogą zostać usunięte w celu leczenia innych nowotworów jamy brzusznej, takich jak rak pęcherza moczowego, który może rozprzestrzeniać się w jamie
brzusznej.
Operacja mózgu w przypadku guzów mózgu może spowodować uszkodzenie przysadki mózgowej. Przysadka mózgowa produkuje hormony biorące udział w produkcji komórek jajowych. Kobiety, u których przysadka mózgowa jest uszkodzona, mogą nie być w stanie wytwarzać sygnałów potrzebnych do wykorzystania komórek jajowych, które pozostają w jajniku.
Zarówno chemio- jak i radioterapia mogą doprowadzić do poważnego uszkodzenia jąder odpowiedzialnychza produkcję plemników i wydzielanie hormonów.
Radioterapia
To, czy radioterapia wpływa na płodność, zależy od jej lokalizacji (bliskość jajników, macicy lub mózgu) i dawki. Wysokie dawki promieniowania skierowane na jajniki mogą zniszczyć pozostałe wewnątrz komórki jajowe i spowodować przedwczesną niewydolność jajników lub wczesną menopauzę. Naświetlanie macicy może w przyszłości powodować poronienia, przedwczesne porody i rodzenie niemowląt o niskiej masie urodzeniowej.
Jeśli radioterapia zostanie zastosowana w mózgu, może mieć wpływ na przysadkę mózgową. Może to zakłócić sygnały hormonalne, wysyłane do komórek jajowych w jajnikach.
Szacuje się, że dawka promieniowania powodująca uszkodzenie 50 proc. niedojrzałych oocytów w jajnikach jest równa 4 Gy. Podobnie jak w przypadku chemioterapii, stopień uszkodzenia jajników zależy w dużym stopniu od wieku pacjentek. W populacji kobiet powyżej roku życia dawka promieniowania równa 6 Gy może być już wystarczającą do wywołania nieodwracalnych zmian w jajnikach, natomiast dla młodych kobiet waha się ona między 15-20 Gy.
Terapie celowane, immunoterapia
Terapie celowane to nowe rodzaje leków stosowanych w leczeniu raka. Leczenie celowane to inaczej leczenie ukierunkowane molekularnie lub indywidualizowane, zwane też medycyną personalizowaną. Jest ono nakierowane na konkretne zaburzenie molekularne (nieprawidłowe białko będące najczęściej produktem zmutowanego genu). Lek celowany bierze sobie za cel nieprawidłowo działające białko obecne w komórkach nowotworowych, przez co bardzo precyzyjnie atakuje dany nowotwór.
Ponieważ terapie celowane są stosowane relatywnie krótko, informacje na temat ich wpływ na płodność są ograniczone. W trakcie stosowania leków celowanych nie zaleca się zachodzenia w ciążę. Część z leków może pokonywać barierę łożyskową.
W literaturze medycznej można znaleźć opisy przypadków ciąż u kobiet, u których stosowano immunoterapię. Ich dzieci nierzadko rodziły się z powikłaniami autoimmunologicznymi. Z tego powodu w trakcie leczenia i pięć miesięcy po nim bezwzględnie zalecana jest antykoncepcja, mimo że immunoterapia nie ma efektu gonadotoksycznego.
Terapie hormonalne
Takie leczenie jest stosowane u chorych z nowotworami wrażliwymi na hormony lub zależnymi od hormonów. Terapia hormonalna jest najczęściej stosowana u pacjentek z hormonozależnym rakiem piersi nawet przez 10 lat.
Hormony mogą powodować nieregularne miesiączki lub ich zatrzymanie. Miesiączki powinny powrócić po kilku miesiącach od zakończenia przyjmowania leku, o ile kobieta nie przeszła menopauzy w sposób naturalny podczas leczenia. Terapia hormonalna sama w sobie nie jest szkodliwa dla jajników.
W trakcie terapii i przez pewien czas po jej zakończeniu, zalecane jest, aby kobieta nie zachodziła w ciążę. Niektóre pacjentki mogą zdecydować się na przerwę w leczeniu, aby urodzić dziecko. Oczywiście każda sytuacja jest rozpatrywana indywidualnie. Przerwa od leków obniżających poziom hormonów, by zajść w ciążę nie wydaje się zwiększać ryzyka nawrotu choroby – tak pokazują badania naukowe.
Wysokie dawki promieniowania skierowane na jajniki mogą zniszczyć pozostałe wewnątrz komórki jajowe i spowodować przedwczesną niewydolność jajników lub wczesną menopauzę.
Wpływ leczenia onkologicznego na płodność mężczyzn
Zarówno chemio- jak i radioterapia mogą doprowadzić do poważnego uszkodzenia jąder odpowiedzialnych za produkcję plemników i wydzielanie hormonów.
Mężczyźni podczas chemioterapii również są narażeni na jej skutki, np. mutacje w plemnikach, które mogą prowadzić do wad rozwojowych płodu. Przyjmowanie cytostatyków może przyczynić się do spadku liczby plemników, obniżenia ich ruchliwości lub występowania wad w budowie. Największe nieprawidłowości w badaniu nasienia stwierdza się po upływie 3 miesięcy od
zakończenia terapii. Dobra wiadomość jest taka, że panowie najczęściej odzyskują płodność. Jest to jednak proces, który może trwać nawet kilka lat. Bywa też, że pozostają trwale niezdolni do spłodzenia potomstwa.
To, w jaki sposób terapia przeciwnowotworowa wpłynie na płodność mężczyzny zależy m.in. od umiejscowienia nowotworu, stopnia jego zaawansowania, dawek stosowanych leków oraz co niezwykle ważne, wieku pacjenta. Młodzi chłopcy, będący jeszcze w okresie przedpokwitaniowym, wydają się być nieco bardziej odporni na skutki leczenia onkologicznego. Co nie oznacza, że chemio- czy radioterapia nie działa toksycznie na ich organizm i układ rozrodczy. Najbardziej szkodliwe okazują się cytostatyki alkilujące, np. cyklofosfamid, ifosfamid, prokarbazyna czy dekarbazyna. Leki te niszczą nabłonek plemnikotwórczy i mogą być przyczyną azoospermii, czyli całkowitego braku plemników w nasieniu.
Niekorzystny wpływ na męską płodność ma także radioterapia. Napromienianie brzucha, miednicy, pachwiny, uda czy dolnego odcinka kręgosłupa może upośledzić pracę jąder, obniżając liczbę plemników w nasieniu – trwale lub okresowo, w zależności od dawki promieniowania.
Mężczyźni po usunięciu jąder nie są zdolni do wytwarzania nasienia i niepłodność jest u nich trwała. Inne zabiegi chirurgiczne w rejonie prostaty, pęcherza moczowego czy węzłów chłonnych mogą prowadzić do bezpłodności, a także problemów z erekcją i ejakulacją.
Warto wiedzieć
Jakie mogą być skutki leczenia:
– usunięcie lub uszkodzenie części żeńskiego/męskiego układu rozrodczego.
– uszkodzenie lub obniżenie liczby komórek jajowych przechowywanych w jajnikach;
– uszkodzenie organów, które kontrolują hormony płodności;
Wpływ leczenia onkologicznego na płodność zależy od:
– wieku pacjenta (kobiety powyżej 35 lat są bardziej narażone na bezpłodność po leczeniu raka);
– rodzaju, typu i lokalizacji nowotworu;
– rodzaju i dawki zastosowanego leczenia;
– wielkości obszaru napromieniania;
– lokalizacji i rozległości zabiegu operacyjnego;
– czasu, który upłynął od zakończonej terapii onkologicznej.
Dr Łukasz Sroka: Coraz więcej chorych onkologicznych chce zabezpieczyć płodność
Leczenie onkologiczne, choć ratuje życie, często wiąże się z poważnymi konsekwencjami dla płodności. Chemioterapia, radioterapia, zabiegi chirurgiczne, a także nowoczesne terapie celowane i hormonalne mogą wpływać na funkcjonowanie narządów rozrodczych zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Część skutków jest odwracalna, ale niektóre prowadzą do trwałej niepłodności. Dlatego przed rozpoczęciem leczenia warto omówić z lekarzem możliwości zachowania płodności.
wpływ leczenia onkologicznego na płodność, niepłodność po chemioterapii, zachowanie płodności u pacjentów onkologicznych, płodność a rak, chemioterapia a niepłodność, radioterapia a płodność, oncofertility, jak chemioterapia wpływa na płodność kobiet, czy po leczeniu onkologicznym można mieć dzieci, płodność po leczeniu nowotworu u mężczyzn, metody zachowania płodności przed leczeniem onkologicznym, kriokonserwacja komórek rozrodczych u pacjentów z rakiem, konsultacje z ginekologiem przed leczeniem onkologicznym, czy radioterapia zawsze prowadzi do niepłodności, onkolog a płodność – co warto wiedzieć, leczenie raka a planowanie rodziny, płodność po terapii celowanej, komórki jajowe, rezerwa jajnikowa, plemniki, jajeczkowanie, menopauza, hormonoterapia, diagnostyka płodności, zamrażanie nasienia, nieodwracalna niepłodność, nowotwory a jakość życia