Badania przesiewowe odgrywają istotną rolę w diagnostyce chorób nowotworowych, i stanowią kluczowy element obniżania śmiertelności. Choć są tak ważne, wciąż liczba pacjentów korzystających z tego typu profilaktyki pozostaje niewystarczająca.
Nadrzędnym celem badań przesiewowych (inaczej skriningu) w kierunku nowotworu jest ujawnienie rozwijającej się choroby w stadium bezobjawowym, czyli przedklinicznym. Wykrycie nowotworu, który nie daje żadnych objawów (podmiotowych, przedmiotowych), pozwala uzyskać wysokie prawdopodobieństwo wyleczenia. Główną korzyścią z badań przesiewowych w onkologii jest zmniejszenie liczby zgonów w populacji objętej skriningiem. Badania przesiewowe oraz wczesne wykrycie choroby mogą skutkować również spadkiem zachorowalności na nowotwory złośliwe. Jeśli podczas badania zostaną wykryte zmiany przednowotworowe lub rak nienaciekający, to ich usunięcie może powstrzymać rozwój złośliwej formy choroby.
Niestety, nie wszystkie typy nowotworów stanowią dobry cel dla badań przesiewowych. Skrining w kierunku nowotworów przeprowadza się pod warunkiem, że dana choroba charakteryzuje się istotną zachorowalnością i umieralnością. Aby podjęcie badań przesiewowych było racjonalne, musi również istnieć możliwość skutecznego leczenia wykrytych niezaawansowanych, bezobjawowych nowotworów złośliwych oraz stanów przedrakowych. Ponadto w badaniach takich muszą być stosowane proste i względnie tanie metody wykrywania wspomnianych zmian.
Badania przesiewowe w Polsce są wykonywane w ramach trzech programów:
1. Programu profilaktyki raka piersi (mammografia),
2. Programu profilaktyki raka szyjki macicy (cytologia),
3. Programu profilaktyki raka jelita grubego (kolonoskopia).
Jak ustala się populację do skriningu?
Do objęcia badaniem przesiewowym, na podstawie analiz specjalistów medycyny, wspomaganych przez statystyków, wyodrębnia się daną grupę osób, która statystycznie:
▶ jest najbardziej narażona,
▶ zaczyna chorować.
W tym celu naukowcy posługują się:
▶ danymi epidemiologicznymi
▷ u kogo i w jakim wieku najczęściej rozpoznawana jest dana choroba (niektóre najczęściej rozwijają się w określonym przedziale wiekowym);
▷ jakie zachowania i tryb życia podnoszą ryzyko zachorowania (mogą wynikać np. z narażenia na czynniki rakotwórcze w pracy)
▶ danymi dotyczącymi rozwoju danej choroby
▷ czyli jakie są jej najwcześniejsze objawy, których chory może nie być świadomy, a łatwo je wykryć przy określonej metodzie badania;
▶ danymi dotyczącymi przebiegu danej choroby
▷ czyli określenie, jak długo trwa jej rozwój i jak długo trwają poszczególne etapy rozwoju, żeby wychwycić zmiany poprzedzające groźny proces chorobowy.
Badania przesiewowe dostępne w Polsce
Aby badania przesiewowe miały pożądaną wartość, ocenia się ich czułość, swoistość, dodatnie i ujemne warunki predykcyjne. Test zastosowany w badaniu przesiewowym powinien cechować się jak najwyższą czułością i odpowiednią swoistością. Czułość badania oznacza prawdopodobieństwo rozpoznania zmian patologicznych w danej grupie poddanej badaniu przy jak najmniejszej liczbie rozpoznań fałszywie dodatnich. Natomiast swoistość badania oznacza rozpoznanie zmian nowotworowych przy najmniejszej liczbie zmian fałszywie ujemnych. Czułość skriningu onkologicznego na poziomie 100 proc. oznaczałaby, że wszystkie osoby chore na nowotwór zostaną rozpoznane.
W przypadku raka piersi uznanym badaniem przesiewowym stała się mammografia. Klasyczna mammografia cechuje się 75-95-procentową czułością oraz swoistością na poziomie 80-95 proc.
W Polsce mammografia jako badania skriningowe w kierunku raka piersi finansowana jest z funduszy Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych – badanie przeprowadza się co 24 miesiące u kobiet w wieku 45-74 lat.
Kobiety, które ukończyły leczenie raka piersi i 5-letni okres monitorowania po nim lub są po leczeniu chirurgicznym nowotworu piersi i w trakcie uzupełniającej hormonoterapii, mogą skorzystać z darmowej mammografii co 12 miesięcy.
Z programu badań przesiewowych raka jelita grubego (kolonoskopia) mogą skorzystać osoby w wieku 50-65 lat lub 40-49 lat, jeśli u najbliższych krewnych pacjenta, rozpoznano nowotwór jelita grubego, które nie miały wykonywanej kolonoskopii w ciągu ostatnich 10 lat.
W przypadku raka szyjki macicy badaniem przesiewowym jest cytologia. Darmowe badanie cytologiczne przysługuje kobietom w wieku 25-64 lat raz na 3 lata. Kobietom z czynnikami ryzyka (zakażenie wirusem HIV, HPV, przyjmowanie leków immunosupresyjnych) bezpłatna cytologia przysługuje co 12 miesięcy.
Warto pamiętać, że… wyniki badań przeprowadzonych w ramach skriningu nie są jednoznaczne z postawieniem diagnozy. W przypadku wykrycia nieprawidłowości konieczne jest skierowanie pacjenta na dalsze, bardziej zaawansowane i specjalistyczne badania, które ewentualnie potwierdzą rozwój zmian nowotworowych.
Skuteczność badań przesiewowych
W Polsce zgłaszalność na badania przesiewowe niezmiennie pozostaje niska. Jednak przykłady z innych krajów, gdzie nastąpił szybki spadek umieralności na wyżej wymienione nowotwory, potwierdzają, że jest to skuteczny sposób na wczesne wykrywanie choroby, skuteczną diagnostykę i szansę na długie życie. Badania przesiewowe są znacznie lepszą metodą rozpoznawania raka niż inne sposoby, w tym samobadanie piersi czy standardowe badanie lekarskie.
Okazuje się, że nie tylko w niewielkim stopniu korzystamy z badań przesiewowych, ale też niewiele o nich wiemy. Jak pokazał raport „Dlaczego się nie badamy? Profilaktyka nowotworowa Polek i Polaków” opublikowany w 2022 r. i stworzony z inicjatywy Stowarzyszenia Pomocy Chorym na Mięsaki i Czerniaki Sarcoma, 64 proc. Polaków nie wykonuje żadnych badań profilaktycznych w kierunku nowotworów. 46 proc. nie jest w stanie wymienić żadnego badania prof ilaktycznego służącego do rozpoznawania nowotworów. Jeśli chodzi o badania przesiewowe, to blisko 40 proc. Polek i Polaków nie ma świadomości, że takie badania w ogóle są dla nich dostępne.
W świetle tych danych nie powinna dziwić znikoma liczba osób zgłaszających się na badania. Z bezpłatnej kolonoskopii korzysta zaledwie 20 proc. uprawnionych (dla porównania, w Belgii jest to ok. 60 proc.). Na przesiewową mammograf ię w 2023 r. wybrało się niecałe 30 proc. uprawnionych Polek, a na cytologię zaledwie 11 proc.
40% Polek i Polaków nie ma świadomości, że dostępne są badania przesiewowe
20% uprawnionych skorzystało z bezpłatnej kolonoskopii
30% uprawnionych wybrało się na mammografię
11% uprawnionych zdecydowało się na cytologię
KOMENTARZ EKSPERTA
DR HAB. N. MED. PAWEŁ KOCZKODAJ, PROF. NIO-PIB Zakład Epidemiologii i Prewencji Pierwotnej Nowotworów Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy
Jeśli chodzi o zgłaszalność na badania przesiewowe, trend w naszym kraju jest dołujący. Dane NFZ od 2016 r., czyli od momentu, gdy zaprzestano wysyłania imiennych zaproszeń na badania, pokazują, że liczba korzystających z nich osób stale spada. W przypadku mammografii to spadek z 41 proc. w 2016 r. do 27 proc. w 2023 r. W przypadku cytologii zgłaszalność spadła z 20 proc. do 11 proc. To pokazuje, jaka przepaść dzieli nas od 70 proc. udziału uprawnionej populacji w badaniach przesiewowych, a dopiero od tego wyniku można mówić o pozytywnym efekcie populacyjnym skriningu.
Kluczowe pytanie brzmi teraz: jak zachęcić do badań profilaktycznych? Rezygnacja z wysyłania zaproszeń była jednym z największych błędów, co pokazuje przykład Norwegii. Z badania przeprowadzonego tam na grupie 1,3 mln kobiet, którym wysyłano zaproszenia na mammografię, wynika, że umieralność z powodu raka piersi zmniejszyła się u zaproszonych o 20 proc.
Być może rozwiązaniem, które warto brać pod uwagę, jest tzw. roczna wizyta profilaktyczna, która funkcjonuje w USA i dotyczy każdej osoby z wykupionym ubezpieczeniem zdrowotnym. Jak pokazuje badanie, które objęło 3 mln kobiet, pacjentki, które korzystają z tych wizyt, o 25 proc. częściej zgłaszają się na badania przesiewowe niż te, które nie korzystają z rocznej wizyty profilaktycznej.
Zdrowiepolek.pl: Paweł Koczkodaj: mammografia kluczowym badaniem w kierunku wczesnego wykrywania raka piersi. Dostęp z dn. 21.04.2024 r. https://zdrowiepolek.pl/pawel-koczkodaj-mammografia-kluczowym-badaniem
Skrining ze wsparciem unijnym Europejska
Unia Zdrowotna opracowała zalecenia dotyczące badań przesiewowych chorób nowotworowych. Do 2025 r. 90 proc. mieszkańców Unii Europejskiej, którzy kwalifikują się do badań przesiewowych w kierunku raka piersi, szyjki macicy i jelita grubego, powinno mieć możliwość ich wykonania. Kraje członkowskie otrzymają wsparcie finansowe na ten cel.
Amerykanie sprawdzili skuteczność przesiewu
Naukowcy z Uniwersytetu w Chicago policzyli odsetek nowotworów rozpoznanych w USA w badaniach przesiewowych w 2017 r. W podsumowaniu uwzględnili również nowotwory gruczołu krokowego wykrywane poprzez przesiewowe oznaczenia poziomu PSA. Aż 77 proc. nowotworów gruczołu krokowego rozpoznano na podstawie badania przesiewowego. Odsetek nowotworów rozpoznanych w badaniach przesiewowych dla raka piersi, raka szyjki macicy, raka jelita grubego i raka płuca wyniósł odpowiednio 61 proc., 52 proc., 45 proc. i 3 proc.
Treść artykułu pochodzi z opracowania Health Insight sp z o.o., przygotowanego w formie raportu „ZNACZENIE BADAŃ PRZESIEWOWYCH W KIERUNKU CHORÓB ONKOLOGICZNYCH” dla Polskiej Koalicji Pacjentów Onkologicznych. Całość opracowania można znaleźć na stronie: healthinsight.pl
Przeczytaj także:
BADANIA PRZESIEWOWE: Badania przesiewowe – klucz do wczesnej diagnozy nowotworów, z którego wciąż korzystamy za rzadko
RAK PIERSI: Mammografia: Kluczowa rola w wykrywaniu raka piersi przed wystąpieniem objawów
RAK SYJKI MACICY: Rak szyjki macicy – wczesne wykrycie ratuje życie
RAK PŁUCA: Niskodawkowa tomografia komputerowa – nowy etap w profilaktyce raka płuca
RAK JELITA GRUBEGO: Kolonoskopia – klucz do wczesnego wykrycia raka jelita grubego